Γράφει ο Ηλίας Τουμασάτος*
Θεοδόσης Πυλαρινός: Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης
– Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του
Η λογοτεχνική γενιά του ’70, «συνομήλικη» με την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, συμπληρώνει, μέσες άκρες, μισό αιώνα παρουσίας στα λογοτεχνικά πράγματα. Έχει ανδρωθεί μέσα στο μετεμφυλιακό, ψυχροπολεμικό αλλά και καταιγιστικά δημιουργικό κλίμα της δεκαετίας του 1960, έχει ενηλικιωθεί βιολογικά ανάμεσα στην έκρηξη της ροκ κουλτούρας και τον «γύψο» της ελληνικής επταετίας, έχει «ανθίσει» στην καινούργια, «απελευθερωτική» πραγματικότητα της μεταπολίτευσης, όπου πολλές πνευματικές δυνάμεις, διψασμένες από την ξηρασία της χουντικής λογοκρισίας, εκδηλώνονται με ορμή και ταχύτητα. Οι νέες δυνάμεις διαλέγονται με το παρελθόν, και επιχειρούν να αρθρώσουν τον δικό τους λόγο.
Συχνά αναρωτιέμαι πόσα χρόνια πρέπει να περάσουν ακόμα για να ασχοληθεί συστηματικά η φιλολογία μας με αυτή τη γενιά. Μισός αιώνας δεν είναι ικανή απόσταση; Ασφαλώς, η πολυφωνία εντύπων γύρω από τη λογοτεχνία, ιδίως μεταξύ 1980 και 2010, έδωσε την ευκαιρία στη λογοτεχνική μας κριτική να ασχοληθεί με τους σύγχρονους λογοτέχνες, ωστόσο φοβάμαι πως η επιστήμη, με την έννοια της συστηματικής, μεθοδολογικά οργανωμένης και συνθετικής προσέγγισης των κειμένων, των συγγραφέων και της εποχής τους, φοβάται ακόμη να ταξιδέψει σε αυτά τα αχαρτογράφητα νερά. Πόσος καιρός άραγε θα πρέπει να περάσει για να δούμε εκ του σύνεγγυς αυτή την εποχή; Είναι άραγε «ταμπού» να ασχολείται η επιστήμη με έναν λογοτέχνη όσο ακόμη αυτός βρίσκεται στη ζωή;
Από αυτή την άποψη, είναι εξαιρετικά σημαντική για τη γραμματολογία μας η έκδοση από τον «Καστανιώτη» της μονογραφίας του Ομότιμου Καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Θεοδόση Πυλαρινού για έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους αυτής της γενιάς, με πολυσχιδή ποιητική, εκδοτική και πνευματική δράση μισού αιώνα, τον Αντώνη Φωστιέρη (1953-), με τίτλο Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του. Η μελέτη, εντυπωσιακή σε όγκο (696 σελίδες) αλλά και τεκμηρίωση, είναι, βιβλιογραφικά, η δεύτερη «συνάντηση» του φιλολόγου με τον ποιητή, καθώς ο Θ. Πυλαρινός είχε επιμεληθεί το συλλογικό έργο Για τον Αντώνη Φωστιέρη: Κριτικά κείμενα, που είχε κυκλοφορήσει στη Λευκωσία από τις εκδόσεις «Αιγαίον» (2017). Ανήκουν άλλωστε και οι δύο στην ίδια γενιά, έχουν ο καθένας στον τομέα του ανδρωθεί στο ίδιο πολιτισμικό περιβάλλον, και ασφαλώς αυτή η συγχρονία παραστάσεων και εμπειριών είναι συγκριτικό πλεονέκτημα για το ξεκλείδωμα, την αποκωδικοποίηση της γραφής του Αντώνη Φωστιέρη.
Ο συγγραφέας της μελέτης Θεοδόσης Πυλαρινός ανήκει στη χορεία εκείνων που έχουν επιχειρήσει να σπάσουν το «ταμπού». Παράλληλα με το ευρύτατο φιλολογικό του έργο, που καλύπτει όλο το φάσμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με κορωνίδα τις μελέτες του για τους επτανήσιους λογοτέχνες, εδώ και δύο δεκαετίες, με δικές του μονογραφίες, είτε επιμελούμενος είτε συμμετέχοντας σε συλλογικούς τόμους, έχει φωτίσει πολλές από τις λογοτεχνικές μορφές στην Ελλάδα και στην Κύπρο που εμφανίζονται στη δεκαετία του 1970 και εντεύθεν, θέτοντας τα θεμέλια για μια γραμματολογία της εποχής που ξεπερνά τα όρια της λογοτεχνικής κριτικής και εδράζεται σε εξαντλητική συστηματική μελέτη της βιβλιογραφίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις μονογραφίες του για τον Κώστα Παπαγεωργίου (Γκοβόστης, 2020), για τον Γιώργο Μαρκόπουλο (τρεις μελέτες, Εκάτη, 2013, 2019 και 2021), τον Νίκο Μοσχοβάκο (Κουκκίδα 2017), τον Στέλιο Μαφρέδα (Εκδόσεις των Φίλων, 2016), τον Μάνο Λουκάκη (Καστανιώτης, 2007), τον Ηλία Κεφάλα (Γαβριηλίδης, 2004), τον Μανόλη Πρατικάκη (Μελάνι, 2006), τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη (Ηρόδοτος, 2007), και την πρόσφατα εκλιπούσα Κλαίρη Αγγελίδου (Καστανιώτης 2008).
Αυτή η μακρόχρονη σπουδή του συγγραφέα πάνω στην εποχή και τους κώδικές της, σε συνδυασμό με το ισχυρότατο γνωστικό και μεθοδολογικό του οπλοστάσιο γύρω από τη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, παρέχει στον Θ. Πυλαρινό τα εχέγγυα για την εις βάθος συστηματική προσέγγιση του έργου του Φωστιέρη, που συντελείται σε δύο βασικά επίπεδα:
Στο πρώτο επίπεδο επιχειρείται η «γραμμική» προσέγγιση της λογοτεχνικής παραγωγής του ποιητή. Από την πρώτη (αποσυρμένη) συλλογή του έφηβου ακόμα λογοτέχνη, και την πρώτη του «κανονική» συλλογή (Το Μεγάλο Ταξίδι, 1971), ο τίτλος της οποίας προοιωνίζεται τη μακρόχρονη ποιητική του διαδρομή, έως την δέκατη συλλογή (Θάνατος ο Δεύτερος, 2020), με αναφορά επίσης στην δραστηριότητά του ως εκδότη λογοτεχνικών περιοδικών, χώρων ώσμωσης και επικοινωνίας με τους λογοτέχνες και κριτικούς της γενιάς του. Η Λέξη, το περιοδικό που εξέδωσε μαζί με τον Θανάση Νιάρχο, με την τριαντάχρονη παρουσία της στα γράμματα, είναι καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση της λογοτεχνικής ταυτότητας του Φωστιέρη, αλλά και του λογοτεχνικού περιβάλλοντος όλης της εποχής, που «λήγει» το 2010, όταν, λόγω της οικονομικής κρίσης, ένας ολόκληρος κύκλος μοιάζει να κλείνει.
Ο Φωστιέρης θα μας δώσει μετά το 2010 άλλες δύο συλλογές (Τοπία του Τίποτα, 2013, και Θάνατος ο Δεύτερος, 2020), με τη συχνότητα που παρατηρούμε να εμφανίζεται και στις προηγούμενες δεκαετίες. Αυτή η ποιητική πορεία, από τον έφηβο που ονειρεύεται το μεγάλο ταξίδι μέχρι τον ώριμο ποιητή, ιχνηλατείται βήμα βήμα από τον Θ. Πυλαρινό, με πληθώρα βιβλιογραφικών παραπομπών και διακειμενικών αναφορών. Ακόμη και για κάποιον που δεν έχει μελετήσει το έργο του Φωστιέρη, η παράθεση των σχετικών αποσπασμάτων μάς φέρνει σε άμεση επαφή με τον ποιητικό λόγο – δεν χρειάζεται ο αναγνώστης να έχει «από κοντά» τις ποιητικές συλλογές. Καθεμιά παρουσιάζεται ξεχωριστά, ωστόσο όχι ως αποκομμένες από το σύνολο μονάδες, αλλά ως αστερισμοί ενός λογοτεχνικού γαλαξία. Ο συγγραφέας γνωρίζει όλη την εξέλιξη, και ταυτόχρονα την παρακολουθεί με το ενδιαφέρον του αστρονόμου που παρακολουθεί βήμα βήμα την τροχιά των ποιημάτων στο στερέωμα.
Το δεύτερο μέρος της μελέτης, ίσως το πιο δύσκολο για τον φιλόλογο, αλλά ενδεικτικό της φιλολογικής σκευής του Θ. Πυλαρινού, είναι η θέαση του έργου του ποιητή όχι με τη γραμμικότητα της εξελικτικής πορείας μέσα στον χρόνο, αλλά με τον ενδελεχή εντοπισμό και ανάδειξη των σχημάτων λόγου και μορφολογικών σχηματισμών που διατρέχουν το σύνολο του έργου του. Αντιλαμβάνεται κανείς τη δυσκολία, αλλά και τη μεθοδικότητα που απαιτείται, για να κατορθώσει κανείς κάτι τέτοιο, χωρίς να κάνει τη μελέτη να φαντάζει «μάθημα ανατομίας». Προϋπόθεση για τον συγγραφέα είναι από τη μία η συνολική γνώση της «μεγάλης εικόνας», του έργου του ποιητή, της μέχρι τούδε κριτικής του πρόσληψης, της «αυτοεικόνας» του ποιητή όπως προκύπτει από τη μελέτη των συνεντεύξεών του, η λεπτομερής γνώση του λογοτεχνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Από την άλλη, ο ερευνητής καλείται, με χειρουργική ακρίβεια, να διερευνήσει τον μικρόκοσμο των λέξεων, και με τα μεθοδολογικά του εργαλεία να αποκρυπτογραφήσει τα υλικά που παράγουν την ποιητική προσωδία. Ο Θ. Πυλαρινός το πράττει εξαντλητικά, αλλά ταυτόχρονα μη διαταράσσοντας, αντιθέτως ενισχύοντας, τη «μεγάλη εικόνα».
Το δεύτερο μέρος φωτίζει ένα ένα τα υλικά της ποίησης του Φωστιέρη: Σύμβολα και μοτίβα, αντιθέσεις, οξύμωρα, αντιφάσεις, αμφισημίες, μεταφορές, ταυτολογίες, διασκελισμούς, παρηχήσεις και ομοηχίες, εικόνες, όλα εκείνα τα συνθετικά στοιχεία που διαχρονικά οικοδομούν το σώμα της ποίησης του Φωστιέρη, και που είναι η γλώσσα του, γλώσσα που πηγάζει από όλη τη διαχρονία του ελληνικού γλωσσικού θησαυρού, διαχρονία όμως που είναι παρούσα, ενσωματωμένη στις γλωσσικές αποσκευές του ποιητή. Αυτό δεν «κατακερματίζει» τη μελέτη στο επίπεδο μικροσκοπικής ανάλυσης ψηφίδων από το έργο του ποιητή, αλλά, αντίθετα, φωτίζει ενδοσκοπικά την ταυτότητά του ως σύνολο. Η ανάλυση των επιμέρους ψηφίδων μάς επιτρέπει να αναγνωρίσουμε καλύτερα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά ολόκληρου του ψηφιδωτού.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στην αναλυτική εργογραφία του ποιητή, που παρατίθεται ως παράρτημα στη μελέτη. Ο ερευνητής, όπως και ο αναγνώστης, έχει την ευκαιρία να δει το σύνολο των δημοσιευμάτων του Φωστιέρη, αλλά και των κριτικών προσεγγίσεων και μελετημάτων στο έργο του, ελληνικών και διεθνών, των μεταφράσεων του έργου του στο εξωτερικό, αλλά και των εικονικών και πολυμεσικών αποτυπώσεων του έργου του και της παρουσίας του στον Τύπο και τα άλλα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Η βιβλιογραφία και τα δύο ευρετήρια (κυρίων ονομάτων αλλά και ποιημάτων του Α. Φωστιέρη) είναι ενδεικτικά επίσης της ολοκληρωμένης προσέγγισης πάνω στο έργο του ποιητή, που αξιοποιεί και συνυπολογίζει την μέχρι τώρα αναγνωστική και κριτική πρόσληψη, αλλά και την ίδια την αντίληψη του ποιητικού υποκειμένου για το έργο του, προκειμένου να το φωτίσει ολόπλευρα.
Ο Θεοδόσης Πυλαρινός για ακόμη μια φορά χρησιμοποιεί τα ισχυρά μεθοδολογικά εργαλεία του φιλολόγου προσφέροντάς μας μια λεπτομερή, τεκμηριωμένη αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ακόμη και για τον μη ειδικό αναγνώστη, αναφορά στο έργο ενός ποιητή που η δράση του βρίσκεται σε εξέλιξη. Δεν «φωτογραφίζει» όμως απλώς τη δεδομένη στιγμή, την εξέλιξη της συγκεκριμένης πορείας, αλλά αναδεικνύει τα υλικά του ποιητικού εργαστηρίου του Φωστιέρη, αυτά που διαμορφώθηκαν και θα είναι παρόντα, ζωντανά, και εφεξής. Και το κάνει αναδεικνύοντας τον ποιητή (και όχι τον φιλόλογο-ερευνητή) σε πρωταγωνιστή αυτής της περιπέτειας. Αυτό άλλωστε σημαίνει «φιλόλογος». Η αγάπη για τον λόγο, για τη γλώσσα που γίνεται υλικό τέχνης, για τον ποιητή, που η ψυχή του «μεταμορφώνει» τις λέξεις, τον καθημερινό μας κώδικα επικοινωνίας, σε τέχνη.
Ηλίας Τουμασάτος
* Ο Ηλίας Τουμασάτος είναι διδάκτωρ του Ιονίου Πανεπιστημίου (τμήμα Ιστορίας) και εκπαιδευτικός κοινωνικών επιστημών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ζει και εργάζεται στην Κεφαλονιά και έχει δημοσιεύσει μελέτες γύρω από τη λογοτεχνία, την Ιστορία και το θέατρο, καθώς και λογοτεχνικά βιβλία.
Πηγή: https://www.poeticanet.gr/
