• Οριοθέτηση του προβλήματος στην ελληνική επικράτεια
• Μελέτη Περίπτωσης: Η εξέλιξη του πληθυσμού στα Ιόνια Νησιά
Και πρώτα απ’ όλα: τι εννοούμε με τον όρο «δημογραφικό πρόβλημα» στην Ελλάδα και πως οριοθετείται το πρόβλημα αυτό;
Με τον όρο «δημογραφικό πρόβλημα» στην Ελλάδα, λοιπόν, επιχειρούμε να περιγράψουμε το φαινόμενο της συνεχούς, τα τελευταία χρόνια, συρρίκνωσης και γήρανσης του πληθυσμού της Χώρας ένεκα, κυρίως, της μείωσης και του χαμηλού βαθμού γονιμότητας (αναπαραγωγική δραστηριότητα). Ένας βαθμός που, δυστυχώς, κινείται τα τελευταία χρόνια σταθερά κάτω από το όριο ανανέωσης των γενεών του 2,1 παιδιά/γυναίκα, αλλά και κάτω από το κατώφλι ασφάλειας του 1,5 παιδιά/γυναίκα, σε μη αναστρέψιμα όρια (βλ. «δημογραφικό αδιέξοδο»). Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Δ. Μπαλούρδος: «…η Ελλάδα συνδυάζει δημογραφικές ‘’ακρότητες’’. Βιώνει από τη χαμηλότερη γονιμότητα που έχει καταγραφεί ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Την ίδια στιγμή καταγράφεται ένα από το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής στον κόσμο. Ως αποτέλεσμα, πρώτον, η αναλογία παιδιών και νέων φθίνει και, δεύτερον, ο πληθυσμός της Ελλάδας γερνά, καταγράφοντας τις υψηλότερες τιμές του δείκτη γήρανσης και της αναλογίας ηλικιωμένων την Ευρώπη και στον κόσμο…».
Και πράγματι, από 11.123.392 συνολικό πληθυσμό στην Ελλάδα το 2011, τα τελευταία στοιχεία της Απογραφής, μάς δείχνουν ότι ο πληθυσμός της Χώρας, το 2021, δεν ξεπέρασε τα 10.678.632, αναμένοντας μέχρι το 2050 να περιοριστεί περίπου στα 8.500.000.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το «δημογραφικό» είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει μόνο η Ελλάδα;
Σε καμία περίπτωση. Το «δημογραφικό» συνιστά ένα πολυσύνθετο και δυναμικό πρόβλημα, που απασχολεί σοβαρά και ολοένα και περισσότερο την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και ολόκληρο το δυτικό κόσμο, και που τα τελευταία χρόνια φαίνεται η αντιμετώπισή του, να αποτελεί κατεπείγουσα ανάγκη.
Ποιες, όμως, αλήθεια είναι οι βασικές αιτίες του «δημογραφικού προβλήματος» στην Ελλάδα;
Κοιτάξτε, εν αρχή και μετά από μια πρώτη ανάγνωση και χρήση των αριθμών, θα ήταν δυνατόν να λεχθεί ότι ο κρίσιμος δείκτης, εδώ, αφορά τον πολύ χαμηλό βαθμό γονιμότητας (σύνδρομο «ακραίας χαμηλής γονιμότητας»- «παγίδα χαμηλής γονιμότητας»), ο οποίος επί της ουσίας αντικατοπτρίζει την τάση αναβολής ή και μετατόπισης της τεκνοποίησης των ελληνίδων, σε ολοένα και μεγαλύτερη ηλικία. Μια σειρά λόγων (οικονομικών, εργασιακών, πολιτικών, κοινωνικών κ.α.), διαρθρωτικών μεταβολών- αλλαγών θα μπορούσαν να τεθούν πάνω στο τραπέζι του διαλόγου (βλ. οικονομική ύφεση και εργασιακή ανασφάλεια, ανεργία, φτώχεια, δείκτες εμπιστοσύνης, κατάρρευση κοινωνικού κράτους, αστικοποίηση, καθυστέρηση εγκατάλειψης της πατρογονικής εστίας από τους νέους, επέκταση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και οι μακροχρόνιες σπουδές, αύξηση ποσοστού γυναικών στην απασχόληση κ.α.), με σκοπό να εξηγήσουν αυτήν την τάση, στα πλαίσια της Δεύτερης Δημογραφικής Μετάβασης (ΔΔΜ). Ωστόσο, αναζητώντας την Αίσθηση και τη Λογική της Πρακτικής, επιτρέψτε μου την εκτίμηση πώς όλες αυτές οι ορθολογικές προσεγγίσεις αναζήτησης των αιτιών χαμηλής γονιμότητας, θα πρέπει να ξαναδούν την πρόσφατη μεταστροφή μιας σειράς πολιτισμικών προστακτικών και συμβολικών υπερασπίσεων, προνομίων & υποχρεώσεων γύρω από τη ζωή και τον θάνατο στον ευρωπαϊκό χώρο.
Για ποιο λόγο, αλήθεια, η συρρίκνωση και γήρανση ενός πληθυσμού συνιστά πρόβλημα για μια Χώρα;
Η σταδιακή συρρίκνωση και γήρανση του πληθυσμού έχει αποδειχθεί ερευνητικά ότι επηρεάζει την πορεία θεμελιωδών μακρο-οικονομικών δεικτών κάθε Χώρας. Ειδικότερα, σε κράτη χαμηλής βιομηχανικής, τεχνολογικής και ψηφιακής ανάπτυξης, όπως η Ελλάδα, η σταδιακή γήρανση του πληθυσμού είναι δυνατόν να εγκλωβίσει την οικονομία σε ένα φαύλο κύκλο στασιμότητας και παράλληλα να αναδείξει σοβαρά ελλείμματα στο πεδίο άσκησης κοινωνικής πολιτικής και της εκπαίδευσης.
Θα ήταν δυνατόν το «δημογραφικό πρόβλημα» να λυθεί οριστικά με την αύξηση των μεταναστευτικών ροών στην Ελλάδα;
Οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές στην Ελλάδα είναι αδύνατον, σε κάθε μακροπρόθεσμο πλάνο, να αποτελέσουν λύση για το «δημογραφικό πρόβλημα». Και τούτο, για δύο βασικούς λόγους: Πρώτον, διότι το ποσοστό των αλλοδαπών γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας, στο σύνολο των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας, συνεχίζει να παραμένει πολύ χαμηλό ( 11%- 12,5% στην Ελλάδα) και δεύτερον, διότι αποδεικνύεται ότι μετά το πρώτο διάστημα εγκατάστασης στην Χώρα υποδοχής, οι αλλοδαπές γυναίκες υιοθετούν και σταδιακά ευθυγραμμίζονται με τα πρότυπα γονιμότητας των ημεδαπών γυναικών. Όσον αφορά τα στοχευμένα παραδείγματα του Ισραήλ ή της Γερμανίας, εκτιμώ ότι η απόσταση που έχουμε να διανύσουμε είναι πολύ μεγάλη, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς ότι το brain- drain στερεί από την Ελλάδα 300.000- 500.000 χιλιάδες νέους ανθρώπους.
Ποια η εικόνα του «δημογραφικού προβλήματος» και των τρεχουσών πληθυσμιακών εξελίξεων στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων;
Δυστυχώς, η στατιστική παρατήρηση δεν θα ήταν δυνατόν, ούτε η δική μας Περιφέρεια, να εμφανίζει διαφορετική δημογραφική εικόνα από αυτήν που παρατηρούμε στην υπόλοιπη ελληνική επικράτεια. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, η ΠΙΝ όπως και όλες οι περιφέρειες βρίσκονται σε φάση δημογραφικής γήρανσης και βιώνουν το σύνδρομο της καθυστέρησης και της ακραία χαμηλής γονιμότητας. Όπως θα δείτε στους πίνακες, το φυσικό ισοζύγιο Γεννήσεων- Θανάτων παραμένει αρνητικό, καθ’ όλη τη διάρκεια της τελευταίας 20ετίας, στην ΠΙΝ και από 209.221 πληθυσμό το 2011 φτάσαμε το 2019 σε 203.869 ενώ στη Ζάκυνθο, από 40.950 το 2011 φτάνουμε σε 39.621 το 2020.
Υπάρχει, τελικά, λύση για το «δημογραφικό πρόβλημα»;
Δεν είμαι σίγουρος αν υπάρχουν «μαγικές λύσεις» για το «δημογραφικό πρόβλημα» και συνάμα δεν είμαι καθόλου βέβαιος ότι αυτές οι «λύσεις»- «πακέτα» θα έχουν παντού τα ίδια αναμενόμενα αποτελέσματα. Εκτιμώ ότι η ισχυροποίηση του κράτους πρόνοιας και οι πολιτικές για την οικογένεια με στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη, την ισότητα των φύλων, την υποστήριξη των εργαζόμενων γονέων, τη συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής και το μοντέλο της οικογένειας διπλής σταδιοδρομίας (dual career family), είναι πολύ πιθανόν να λειτουργήσουν μακροπρόθεσμα θετικά για τη γονιμότητα, αίροντας κάποια από τα εμπόδια και επιτρέποντας στα ζευγάρια να αυξήσουν τον αριθμό των παιδιών που θέλουν να έχουν. Πεποίθηση μου είναι ότι τα μέτρα και οι πολιτικές αυτές απαιτούν υπομονή, και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να έχουν οριζόντιο χαρακτήρα, αλλά οφείλουν να αφορούν τον προσανατολισμό των στρατηγικών αναπαραγωγής κάθε κοινωνικής ομάδας.
